विकासमान सिंह

हाडजोर्नी तथा नशासम्बन्धी समस्याको उपचार तथा पुनर्स्थापन प्रक्रियामा आधुनिक चिकित्सा विज्ञानको सिद्धान्त अनुसार प्रयोग हुने उपकरणलाई अर्थोपेडिक तथा पुनर्स्थापनका उपकरण (Orthopedic and rehabilitation aid) भनिन्छ । यी साधनमा अर्थोसिस (Orthotic), कृत्रिम अङ्ग(Prosthesis), हिँडाइका उपकरण (Walking aid), गुड्ने उपकरण (mobility aid), बस्ने तथा उठ्ने उपकरण (Sitting & standing aid) र अन्य उपकरण पर्छन् ।

यी साधनले सम्बन्धित समस्या भएका बालबालिका/व्यक्तिहरूको उपचार प्रक्रियामा मद्दत पुग्ने शरीरको कुनै अङ्गको काम गर्ने क्षमतामा ह्रास आएमा त्यसको क्षमता बढाउने, भविष्यमा आउन सक्ने अरू समस्याबाट जोगाउने र सामान्य जीवनयापनमा मद्दत गर्ने कार्यहरू गर्छन् । उपकरणहरू उपचार तथा पुनर्स्थापन प्रक्रियाका महत्वपूर्ण अङ्ग हुन् ।

अर्थोसिस भन्नाले शरीरको कुनै अङ्ग कमजोर, बाङ्गोटिङ्गो, जोर्नी तथा नशासम्बन्धी र अन्य समस्या भएमा त्यस अङ्गको बाहिरी भागमा लगाउने उपकरण हो । अर्थोसिस विशेष नाप लिएर र सम्बन्धित विशेषज्ञको निगरानीमा बनाउनु पर्ने हुन्छ । यसको प्रयोग गर्ने तरिका र समयका बारेमा पनि राम्रो जानकारी राख्नुपर्छ ।

कुनै अवस्थामा तयारी किसिमका अर्थोसिस पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ । उदाहरणका लागि घुडाँको जोर्नी चल्न रोक्ने साधन (Knee immobilizer),ढाडमा बाँध्ने पेटी (Lumbosacral belt),घाँटीको कलर (Cervical collar) आदि । तर, उपकरणहरू बायोमेकानिकल सिद्धान्त अनुसार निर्माण भएको र गुणस्तर युक्त सामग्री प्रयोग गरिएको हुनुपर्छ । साथै, विशेषज्ञ डाक्टरको निगरानीमा लगाउनुपर्छ ।

कृत्रिम अङ्ग भन्नाले शरीरको कुनै अङ्ग गुमेको छ भने त्यसको सट्टामा लगाउने उपकरण हो । उदाहरणका लागि कृत्रिम हात, खुट्टा, नाक आदि । कृत्रिम अङ्गहरू विषेश गरी राम्रो देखिन र कामका लागि प्रयोग गरिन्छ ।

हिँडाइका साधनमा वैशाखी, वाकर, लठ्ठी, समानान्तर (Parallel) बार आदि पर्छन् । आवश्यकता अनुसार नाप र डिजाइन निर्धारण गर्नुपर्छ र उचित तरिका अपनाए र प्रयोग गर्नुपर्छ । गुड्ने उपकरणमा ह्वीलचियर, ट्राइसाइकल, ट्रली आदि पर्छन् । बस्ने तथा गुड्ने उपकरणहरू विभिन्न किसिम र डिजाइनका हुन्छन् ।यिनीहरूको पनि आवश्यकता अनुसार नाप र डिजाइन निर्धारण गर्नुपर्छ । अन्यमा खेल्ने र कसरतका उपकरण पर्छन् । यिनलार्इ आवश्यकता अनुरूप प्रयोग गर्नुपर्छ, जसले पुनर्स्थापन प्रक्रियामा सहयोग गर्छन् ।

नेपाली जनमानसमा उचित जानकारीको कमी तथा सरकारी नीति नियमको अभावमा यी उपकरणको प्रयोगमा धेरै लापरबही देखिन्छ । यी उपकरण सम्बन्धित विशेषज्ञको परामर्शमा निर्माण तथा प्रयोग गर्नुपर्छ । हेर्दा सामान्य लागे पनि कुनै बेला यसको गलत प्रयोगले ठूलो समस्या निम्त्याइरहेको हुनसक्छ, जसले गर्दा अन्ततोगत्वा समस्या भएका व्यक्तिलाई नै आर्थिक तथा शारीरिक नोक्सानी हुन्छ ।

हाडजोर्नी तथा नशासम्बन्धी समस्या भएका व्यक्तिहरूको उपचार तथा पुनर्स्थापन प्रक्रियाको सफलताका लागि यससँग सम्बन्धित पक्षहरूको कार्यकुशलता र सामूहिक कार्यले ठूलो भूमिका निर्वाह गर्छ । उदाहरणका लागि विशेषज्ञ डाक्टर, नर्स, फिजियोथेरापिष्ट, अकुपेशनल थेरापिष्ट, मनोचिकित्सक, अर्थोटिष्ट, प्रोथेटिष्ट, फर्मासिष्ट, पुनर्स्थापन कार्यकर्ता, सामाजिक कार्यकर्ता र सम्बन्धित परिवारको कार्यकुशलता र राम्रो सामूहिककार्यले समस्यायुक्त व्यक्तिलाई फाइदा प्रदान गर्छ ।

अर्थोपेडिक उपकरणको महत्व

• कमजोर भागलाई टेवा दिने
• विचलनबाट बचाउने
• विचलनबाट सिधाबनाउने
• अनियन्त्रित चाललाई नियन्त्रण गर्ने
• दुखाइलाई कमगर्ने
• दैनिक जीवनयापनलाई सजिलो बनाउने
• संवेदनशील ठाउँलाई जोगाउनु ।

“लेखक अपाङ्ग बाल अस्पताल तथा पुनर्स्थापन केन्द्रका निर्देशक हुनुहुन्छ ।”
nfo@hrdcnepal.org
पुनश्च: यो अपाङ्ग बाल अस्प्ताल तथा पुनर्स्थापन केन्द्रद्वारा प्रकाशित अपाङ्गता अभिमुखीकरण स्रोत पुस्तिका, २०७२ मा प्रकाशित सामग्री हो ।

हाडजोर्नी तथा नशासम्बन्धी समस्याको उपचार तथा पुनर्स्थापन प्रक्रियामा आधुनिक चिकित्सा विज्ञानको सिद्धान्त अनुसार प्रयोग हुने उपकरणलाई अर्थोपेडिक तथा पुनर्स्थापनका उपकरण (Orthopedic and rehabilitation aid) भनिन्छ । यी साधनमा अर्थोसिस (Orthotic),कृत्रिम अङ्ग(Prosthesis),हिँडाइका उपकरण (Walking aid),गुड्ने उपकरण (mobility aid),बस्ने तथा उठ्ने उपकरण (Sitting & standing aid) र अन्य उपकरण पर्छन् ।

यी साधनले सम्बन्धित समस्याभएकाबालबालिका/व्यक्तिहरूको उपचार प्रक्रियामा मद्दत पुग्ने शरीरको कुनै अङ्गको काम गर्ने क्षमतामा ह्रास आएमा त्यसको क्षमता बढाउने, भविष्यमा आउन सक्ने अरू समस्याबाट जोगाउने र सामान्य जीवनयापनमा मद्दत गर्ने कार्यहरू गर्छन् । उपकरणहरू उपचार तथा पुनर्स्थापन प्रक्रियाका महत्वपूर्ण अङ्ग हुन् ।

अर्थोसिस भन्नाले शरीरको कुनै अङ्ग कमजोर, बाङ्गोटिङ्गो, जोर्नी तथा नशासम्बन्धी र अन्य समस्या भएमा त्यस अङ्गको बाहिरी भागमा लगाउने उपकरण हो । अर्थोसिस विशेष नाप लिएर र सम्बन्धित विशेषज्ञको निगरानीमा बनाउनु पर्ने हुन्छ । यसको प्रयोग गर्ने तरिका र समयका बारेमा पनि राम्रो जानकारी राख्नुपर्छ ।

कुनै अवस्थामा तयारी किसिमका अर्थोसिस पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ । उदाहरणका लागि घुडाँको जोर्नी चल्न रोक्ने साधन (Knee immobilizer),ढाडमा बाँध्ने पेटी (Lumbosacral belt),घाँटीकोकलर (Cervical collar) आदि । तर, उपकरणहरू बायोमेकानिकल सिद्धान्त अनुसार निर्माण भएको र गुणस्तर युक्त सामग्री प्रयोग गरिएको हुनुपर्छ । साथै, विशेषज्ञ डाक्टरको निगरानीमा लगाउनुपर्छ ।

कृत्रिम अङ्ग भन्नाले शरीरको कुनै अङ्ग गुमेको छ भने त्यसको सट्टामा लगाउने उपकरण हो । उदाहरणका लागि कृत्रिम हात, खुट्टा, नाक आदि । कृत्रिम अङ्गहरू विषेश गरी राम्रो देखिन र कामका लागि प्रयोग गरिन्छ ।

हिँडाइका साधनमा वैशाखी, वाकर, लठ्ठी, समानान्तर (Parallel) बार आदि पर्छन् । आवश्यकता अनुसार नाप र डिजाइन निर्धारण गर्नुपर्छ र उचित तरिका अपनाए र प्रयोग गर्नुपर्छ । गुड्ने उपकरणमा ह्वीलचियर, ट्राइसाइकल, ट्रली आदि पर्छन् । बस्ने तथा गुड्ने उपकरणहरू विभिन्न किसिम र डिजाइनका हुन्छन् ।यिनीहरूको पनि आवश्यकता अनुसार नाप र डिजाइन निर्धारण गर्नुपर्छ । अन्यमा खेल्ने र कसरतका उपकरण पर्छन् । यिनलार्इ आवश्यकताअनुरूपप्रयोग गर्नुपर्छ, जसले पुनर्स्थापन प्रक्रियामा सहयोग गर्छन् ।

नेपाली जनमानसमा उचित जानकारीको कमी तथा सरकारी नीति नियमको अभावमा यी उपकरणको प्रयोगमा धेरै लापरबही देखिन्छ । यी उपकरण सम्बन्धित विशेषज्ञको परामर्शमा निर्माण तथा प्रयोग गर्नुपर्छ । हेर्दा सामान्य लागे पनि कुनै बेला यसको गलत प्रयोगले ठूलो समस्या निम्त्याइरहेको हुनसक्छ, जसले गर्दा अन्ततोगत्वा समस्या भएका व्यक्तिलाई नै आर्थिक तथा शारीरिक नोक्सानी हुन्छ ।

हाडजोर्नी तथा नशासम्बन्धी समस्या भएका व्यक्तिहरूको उपचार तथा पुनर्स्थापन प्रक्रियाको सफलताका लागि यससँग सम्बन्धित पक्षहरूको कार्यकुशलता र सामूहिक कार्यले ठूलो भूमिका निर्वाह गर्छ । उदाहरणका लागि विशेषज्ञ डाक्टर, नर्स, फिजियोथेरापिष्ट, अकुपेशनल थेरापिष्ट, मनोचिकित्सक, अर्थोटिष्ट, प्रोथेटिष्ट, फर्मासिष्ट, पुनर्स्थापन कार्यकर्ता, सामाजिक कार्यकर्ता र सम्बन्धित परिवारको कार्यकुशलता र राम्रो सामूहिककार्यले समस्यायुक्त व्यक्तिलाई फाइदा प्रदान गर्छ ।

अर्थोपेडिक उपकरणको महत्व

• कमजोर भागलाई टेवा दिने
• विचलनबाट बचाउने
• विचलनबाट सिधा बनाउने
• अनियन्त्रित चाललाई नियन्त्रण गर्ने
• दुखाइलाई कमगर्ने
• दैनिक जीवनयापनलाई सजिलो बनाउने
• संवेदनशील ठाउँलाई जोगाउनु ।

“लेखक अपाङ्ग बाल अस्पताल तथा पुनर्स्थापन केन्द्रका निर्देशक हुनुहुन्छ ।”

nfo@hrdcnepal.org

पुनश्च: यो अपाङ्ग बाल अस्प्ताल तथा पुनर्स्थापन केन्द्रद्वारा प्रकाशित अपाङ्गता अभिमुखीकरण स्रोत पुस्तिका, २०७२ मा प्रकाशित सामग्री हो ।